Описание растений
Введение
Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных, растений и грибов – самая хрупкая, но очень важная часть биоразнообразия. Видовое разнообразие, обусловленное длительным процессом эволюции, составляет основу целостности экосистем и биосферы в целом. Выпадение нескольких, а иногда даже одного биологического вида, казавшегося малоценным, ведёт к нарушению этой целостности и может приводить к разрушению экосистем и безвозвратной потере уникальной генетической информации. По мере того, как естественные сообщества теряют составляющие их виды, устойчивость и сопротивляемость сообществ антропогенному воздействию снижаются. Любой вид живых организмов, даже не используемый людьми в настоящее время, имеет потенциальную ценность, так как сегодня невозможно предсказать, какие именно биологические свойства окажутся полезными или даже незаменимыми для выживания человечества в будущем.
Опасность исчезновения отдельных видов и экосистем еще никогда не была так велика, как в настоящее время, когда рост населения и последствия хозяйственной деятельности в сочетании с изменением климата приводят к необратимым изменениям окружающей среды. По данным Всемирного союза охраны природы под угрозой исчезновения находятся до 21% видов млекопитающих, 30% амфибий, 12% птиц, 28% рептилий, 37% пресноводных рыб, 35% беспозвоночных и 70% растений.
С середины ХХ века воздействие человека на природу приобрело глобальный характер и последствия научно-технической революции стали сказываться не только на отдельных регионах, но и на биосфере в целом. В этот период на фоне меняющегося климата резко изменились темпы вымирания животных и растений: если за период с конца ХVI века до 70-ых годов ХХ века с лица Земли исчезли (главным образом из-за разрушения местообитаний) 109 видов птиц, 64 вида млекопитающих, 20 видов пресмыкающихся и 3 вида земноводных, то с начала 80-ых годов ХХ века в среднем 1 вид (или подвид) животных исчезал ежедневно, а вид растений – еженедельно.
В 1948 г. был создан Международный союз охраны природы и природных ресурсов (МСОП). Живые организмы, которые необходимо охранять на всей планете, занесены в Международную Красную книгу. Главный её экземпляр хранится в швейцарском городе Морже’, издаётся она благодаря Международному союзу охраны природы и природных ресурсов. Первое издание вышло в 1963 году. В 1978 году был опубликован очередной том этой «Книги», посвященный растениям. С конца 60-х – начала 70-ых годов ХХ века стали появляться региональные и национальные Красные книги как инструмент охраны природы, фокусирующие внимание на видах животных и растений, имеющих природоохранную значимость.
В Беларуси начало видовой охране растений положено составлением списка растений, нуждающихся в неотложной охране, который включал 40 видов сосудистых растений и был утвержден в 1964 году Государственным комитетом БССР по охране природы. Первое издание белорусской Красной книги было осуществлено в 1981 г.
Причины, по которым животных и растения нужно охранять, делят на две группы: прямые и косвенные. Прямые – это когда человек своими действиями уничтожает животных и растения: охота, сбор лекарственных растений, вылов рыбы и других водных организмов. Косвенные – это изменение местообитаний, в том числе и из-за глобальных климатических перемен.
Венерин башмачок настоящий (на латыни – Cypripedium calceolus)
Согласно легенде, существующей в древнегреческой мифологии, необычное название цветка происходит от туфельки богини Венеры, которую она обронила. Странник, проходящий мимо, нашёл башмачок и решил его поднять, но как только он протянул руку – тот превратился в прекрасный цветок, по форме напоминающий туфельку.
Венерин башмачок – самое красивое растение из числа всех северных орхидей. В Беларуси охраняется с 1964 года. Включён во все издания белорусской Красной книги. Произрастает в разреженных широколиственных, хвойно-широколиственных и мелколиственных лесах, на лесных опушках, по окраинам болот; предпочитает свежие, богатые гумусом и кальцием почвы и полутеневые условия. Основные факторы угрозы: рубки леса, осушительно-мелиоративные работы, хозяйственная трансформация земель, пастьба скота, повышенные рекреационные нагрузки. В условиях потепления климата и изменения хозяйственной деятельности в местах произрастания данного вида ускоряются процессы зарастания кустарником и подростом древесных пород, что ведёт к его исчезновению.
Фото: А.Судник
Морошка приземистая (на латыни – Rubus chamaemorus)
Плоды морошки приземистой тоже довольно любопытные. Внешне они похожи на малину. И знаете, что ещё удивительно? Когда плоды незрелые, они красные. А когда созревают, становятся жёлто-оранжевыми и приобретают приятный вкус. Плоды морошки – источник полезных веществ (например, витамина С в морошке в 4 раза больше, чем в апельсинах). Морошка является одним из символов Финляндии. С 1999 года Монетный двор Финляндии чеканит монету номиналом в 2 евро с изображением морошки.
Территория распространения – лесотундровая и таёжная зоны Евразии и Северной Америки. В Беларуси произрастает отдельными популяциями на южной границе ареала распространения. Предпочитает верховые и переходные болота, сфагновые сосняки, открытые места с багульником и голубикой. Численность популяций в Беларуси резко сокращается.
В условиях потепления климата наблюдается сокращение границ ареалов бореальных видов. При прогнозируемом изменении климата южная граница ареала данного вида сместиться севернее, а вид может исчезнуть с территории Беларуси.
Фото: А.Судник
Шпажник (гладиолус) черепитчатый (на латыни – Gladiolus imbricatus)
Слово «гладиолус» происходит от латинского gladius, что означает «меч». В Древнем Риме бытовало поверье, что если на груди носить мешочек с луковицей этого растения, то такой амулет убережёт воина от гибели в бою и может даже принести победу. Гладиолус называют шпажником из-за острых мечевидных листьев. Ареал распространения – Средняя Европа.
В Беларуси охраняется с 1964 года. Включен во все издания белорусской Красной книги. Места произрастания – преимущественно сырые пойменные и суходольные (водораздельные) луга, поляны и опушки в разреженных влажных лесах (дубравах, ольшаниках). Предпочитает богатые гумусом рыхлые почвы. Основные факторы угрозы: осушительная мелиорация, хозяйственная трансформация земель. Изменения климата проявляются в процессах естественного зарастания лугов древесно-кустарниковой растительностью, плотнокустовыми злаками, в изменениях гидрологического режима мест произрастания и т.д. Все это приводит к сокращению численности популяций шпажника черепитчатого.
Фото: А.Судник
Пыльцеголовник красный (на латыни – Cephalanthera rubra)
Относится к семейству орхидных, которое славится необычными формой и окраской цветков. У пыльцеголовника красного цветки крупные, розово-лиловые. Если рассматривать цветки сбоку, они напоминают раскрытые рты птенцов. Крупные размеры и окраска цветков привлекают к ним насекомых-опылителей. Цветы пыльцеголовника обладают удобной для посещения насекомых площадкой. Осы часто посещают цветы для подкрепления сил. Нектар пыльцеголовника содержит смесь этанола и наркотических веществ – опьянённое насекомое меньше обращает внимания на прилипшую пыльцу. Часто осы пьянеют настолько, что не могут взлететь.
Реликтовый, по происхождению южноевропейский неморальный вид, находящийся в Беларуси на северо-восточной границе ареала. Встречается в лесной зоне, произрастает в разреженных широколиственных, хвойно-широколиственных и вторичных мелколиственных лесах. Основные факторы угрозы: рубки леса, хозяйственная трансформация земель, чрезмерные пастьба скота и рекреационные нагрузки (сбор цветущих растений на букеты).
Фото: А.Судник
Ятрышник обожжённый (на латыни – Orchis ustulata)
Дикая орхидея, редкая и исчезающая красавица. с похожими на булаву плотными колосками нежно-розовых соцветий высотой всего до 30 см. Считается, что до появления первого стебля растение может 10-15 лет расти только под землёй. Название «обожжённый» произошло от того, что до распускания соцветия его верхушка напоминает угольки, как бы обожжённые огнем.
Вид, находящийся на грани исчезновения. Несмотря на широкий ареал, является одним из наиболее быстро вымирающих видов орхидных. В настоящее время в Беларуси известен из двух мест произрастания. В Беларуси охраняется с 1964 года. Включён во все издания белорусской Красной книги. Растёт по сыроватым или сухим лесным низкотравным лугам, на светлых опушках лиственных и смешанных лесов. Основные факторы угрозы: освоение земель, распашка и окультуривание лугов, вырубка лесов, чрезмерные рекреационные нагрузки. Чувствителен к поздневесенним и раннелетним заморозкам, повторяемость которых в связи с изменение климата увеличилась.
Фото: Ю.Скочеляс
Уводзіны
Жывёлы, расліны і грыбы, якія з’яўляюцца рэдкімі або знаходзяцца пад пагрозай знікнення, – самая крохкая, але вельмі важная частка біяразнастайнасці. Відавая разнастайнасць, абумоўленая працяглым працэсам эвалюцыі, складае аснову цэласнасці экасістэм і біясферы ў цэлым. Выпадзенне некалькіх, а часам нават аднаго біялагічнага віду, які здаваўся малакаштоўным, вядзе да парушэння гэтай цэласнасці і можа прыводзіць да разбурэння экасістэм і беззваротнай страты ўнікальнай генетычнай інфармацыі. Па меры таго, як натуральныя супольнасці губляюць складнікі сваіх відаў, устойлівасць і супраціўляльнасць супольнасцей антрапагеннага ўздзеяння зніжаюцца. Любы від жывых арганізмаў, нават той, які не выкарыстоўваецца людзьмі зараз, мае патэнцыйную каштоўнасць, бо сёння немагчыма прадказаць, якія менавіта біялагічныя ўласцівасці будуць карыснымі ці нават незаменнымі для выжывання чалавецтва ў будучыні.
Небяспека знікнення асобных відаў і экасістэм яшчэ ніколі не была такой вялікай, як сёння, калі рост насельніцтва і наступствы гаспадарчай дзейнасці ў спалучэнні са зменай клімату прыводзяць да незваротных змен навакольнага асяроддзя. Паводле дадзеных Сусветнага саюза аховы прыроды, пад пагрозай знікнення знаходзяцца да 21% відаў млекакормячых, 30% амфібій, 12% птушак, 28% рэптылій, 37% прэснаводных рыб, 35% беспазваночных і 70% раслін.
З сярэдзіны ХХ стагоддзя ўздзеянне чалавека на прыроду набыло глабальны характар і наступствы навукова-тэхнічнай рэвалюцыі сталі адбівацца не толькі на асобных рэгіёнах, але і на біясферы ў цэлым. У гэты перыяд на фоне зменлівага клімату рэзка паскорыліся тэмпы вымірання жывёл і раслін: калі за перыяд з канца ХVI стагоддзя да 70-ых гадоў ХХ стагоддзя на Зямлі зніклі (галоўным чынам з прычыны разбурэння месцапражыванняў) 109 відаў птушак, 64 віды млекакормячых, 20 відаў паўзуноў і 3 віды земнаводных, то з пачатку 80-ых гадоў ХХ стагоддзя ў сярэднім 1 від (ці падвід) жывёл знікаў штодня, а від раслін – штотыдзень.
У 1948 г. быў створаны Міжнародны саюз аховы прыроды і прыродных рэсурсаў (МСАП). Жывыя арганізмы, якія неабходна ахоўваць на ўсёй планеце, занесены ў Міжнародную Чырвоную кнігу. Галоўны яе асобнік захоўваецца ў швейцарскім горадзе Маржэ, выдаецца яна дзякуючы Міжнароднаму саюзу аховы прыроды і прыродных рэсурсаў. Першае выданне выйшла ў 1963 годзе. У 1978 годзе быў апублікаваны чарговы том гэтай «Кнігі», прысвечаны раслінам. З канца 60-х – пачатку 70-ых гадоў ХХ стагоддзя сталі з'яўляцца рэгіянальныя і нацыянальныя Чырвоныя кнігі як інструмент аховы прыроды, якія факусіруюць увагу на відах жывёл і раслін, якія маюць прыродаахоўную значнасць.
У Беларусі пачатак відавой ахове раслін пакладзены складаннем спісу раслін, якія маюць патрэбу ў неадкладнай ахове. Такі спіс уключаў 40 відаў сасудзістых раслін і быў зацверджаны ў 1964 годзе Дзяржаўным камітэтам БССР па ахове прыроды. Першае выданне беларускай Чырвонай кнігі было ажыццёўлена ў 1981 г
Прычыны, па якіх жывёл і расліны трэба ахоўваць, дзеляць на дзве групы: прамыя і ўскосныя. Прамыя – гэта калі чалавек сваімі дзеяннямі знішчае жывёл і расліны: паляванне, збор лекавых раслін, вылаў рыбы і іншых водных арганізмаў. Ускосныя – гэта змена месцапражыванняў, у тым ліку і з прычыны глабальных кліматычных перамен.
Венерын чаравічак сапраўдны (на латыні – Cypripedium calceolus)
Паводле легенды, якая існуе ў старажытнагрэчаскай міфалогіі, незвычайная назва кветкі паходзіць ад туфліка багіні Венеры, якую яна згубіла. Вандроўнік, які праходзіў міма, знайшоў чаравічак і вырашыў яго падняць. Але як толькі мужчына працягнуў руку – той ператварыўся ў цудоўную кветку, якая па форме нагадвала туфлік.
Венерын чаравічак – самая прыгожая расліна з ліку ўсіх паўночных архідэй. У Беларусі ахоўваецца з 1964 года. Уключаны ва ўсе выданні беларускай Чырвонай кнігі. Расце ў разрэджаных шыракалістых, хваёва-шыракалістых і драбналістых лясах, на ўзлесках, па ўскраінах балот; аддае перавагу свежым, багатым на перагной і кальцый глебам і паўценявым умовам. Асноўныя фактары пагрозы: высечка лесу, асушальна-меліярацыйныя работы, гаспадарчая трансфармацыя зямель, пасьба жывёлы, павышаныя рэкрэацыйныя нагрузкі. Ва ўмовах пацяплення клімату і змены гаспадарчай дзейнасці ў месцах росту дадзенага віду паскараюцца працэсы зарастання хмызняком і падлескам драўняных парод, што вядзе да яго знікнення.
Фота: А.Суднік
Марошка прысадзістая (на латыні – Rubus chamaemorus)
Плады марошкі прысадзістай таксама даволі цікавыя. Знеше яны падобныя на маліны. І ведаеце, што яшчэ дзіўна? Калі плады няспелыя, яны чырвоныя. А калі спеюць, становяцца жоўта-аранжавымі і набываюць прыемны смак. Плады марошкі – крыніца карысных рэчываў (напрыклад, вітаміну С у марошцы ў 4 разы больш, чым у апельсінах). Морошка з'яўляецца адным з сімвалаў Фінляндыі. З 1999 года Манетны двор Фінляндыі чаканіць манету наміналам у 2 еўра з выявай марошкі.
Тэрыторыя распаўсюджвання – лесатундравая і тайговая зоны Еўразіі і Паўночнай Амерыкі. У Беларусі расце асобнымі папуляцыямі на паўднёвай мяжы арэала распаўсюджвання. Аддае перавагу верхавым і пераходным балотам, сфагнавым хвойнікам, адкрытым мясцінам з багуном і буякамі. Колькасць папуляцый у Беларусі рэзка скарачаецца.
Ва ўмовах пацяплення клімату назіраецца скарачэнне межаў арэалаў барэальных відаў. Пры прагназуемай змене клімату паўднёвая мяжа арэала гэтага віду зрушыцца паўночней, а від можа знікнуць з тэрыторыі Беларусі.
Фота: А.Суднік
Шпажнік (гладыёлус) чарапітчаты (на латыні – Gladiolus imbricatus)
Слова «гладыёлус» паходзіць ад лацінскага gladius, што азначае «меч». У Старажытным Рыме існавала павер'е, што калі на грудзях насіць мяшочак з цыбулінай гэтай расліны, то такі амулент зберажэ воіна ад гібелі ў баі і можа нават прынесці перамогу. Гладыёлус называюць шпажнікам з прычыны вострага мечападобнага лісця. Арэал распаўсюджвання – Сярэдняя Еўропа.
У Беларусі ахоўваецца з 1964 года. Уключаны ва ўсе выданні беларускай Чырвонай кнігі. Месцы росту – пераважна сырыя поймавыя і мурожныя (водападзельныя) лугі, паляны і ўзлескі ў разрэджаных вільготных лясах (дубровах, алешніках). Аддае перавагу багатым на перагной рыхлым глебам. Асноўныя фактары пагрозы: асушальная меліярацыя, гаспадарчая трансфармацыя зямель. Змены клімату праяўляюцца ў працэсах натуральнага зарастання лугоў драўняна-хмызняковай расліннасцю, шчыльнахмызняковымі злакамі, у зменах гідралагічнага рэжыму месцаў росту і г.д. Усё гэта прыводзіць да скарачэння колькасці папуляцый шпажніку чарапітчатага.
Фота: А.Суднік
Пылкагалоўнік чырвоны (на латыні – Cephalanthera rubra)
Адносіцца да сямейства архідных, якое славіцца незвычайнымі формай і афарбоўкай кветак. У пылкагалоўніка чырвонага кветкі буйныя, ружова-ліловыя. Калі разглядаць кветкі збоку, яны нагадваюць расчыненыя раты птушанят. Буйныя памеры і афарбоўка кветак прыцягваюць да іх насякомых-апыляльнікаў. Кветкі пылкагалоўніка валодаюць зручнай для наведвання насякомых пляцоўкай. Восы часта наведваюць кветкі для падмацавання сіл. Нектар пылкагалоўніка змяшчае сумесь этанолу і наркатычных рэчываў – ап’янёнае насякомае менш звяртае ўвагі на прыліплы пылок. Часта восы п'янеюць настолькі, што не могуць узляцець.
Рэліктавы, па паходжанні паўднёваеўрапейскі немаральны від, які знаходзіцца ў Беларусі на паўночна-ўсходняй мяжы арэала. Сустракаецца ў лясной зоне, расце ў разрэджаных шыракалістых, хваёва-шыракалістых і другасных драбналістых лясах. Асноўныя фактары пагрозы: высечкі лесу, гаспадарчая трансфармацыя зямель, празмерная пасьба жывёлы і рэкрэацыйныя нагрузкі (збор квітнеючых раслін на букеты).
Фота: А.Суднік
Ятрышнік абпалены (на латыні – Orchis ustulata)
Дзікая архідэя, рэдкая і прыгожая, з падобнымі на булаву шчыльнымі каласкамі далікатна-ружовых суквеццяў вышынёй усяго да 30 см таксама знікае. Лічыцца, што да з'яўлення першага сцябла расліна можа 10-15 гадоў расці толькі пад зямлёй. Назва «абпалены» пайшла ад таго, што да распускання суквецця яго вярхушка нагадвае вугольчыкі, як бы абпаленыя агнём.
Від, які знаходзіцца на мяжы знікнення. Нягледзячы на шырокі арэал, з'яўляецца адным з найбольш хутка выміраючых відаў архідных. На цяперашні час у Беларусі вядомы ў двух месцах росту. У Беларусі ахоўваецца з 1964 года. Уключаны ва ўсе выданні беларускай Чырвонай кнігі. Расце па сыраватых або сухіх лясных нізкатраўных лугах, на светлых узлесках ліставых і змешаных лясоў. Асноўныя фактары пагрозы: асваенне зямель, узворванне і акультурванне лугоў, высечка лясоў, празмерныя рэкрэацыйныя нагрузкі. Адчувальны да познавеснавых і раннелетніх замаразкаў, паўтаральнасць якіх у сувязі са зменай клімату павялічылася.
Фота: Ю.Скачэляс
